’Philomena Essed heeft racisme in Nederland op de kaart gezet als studieobject’

‘Ik vind dat Philomena Essed een plek verdient in het collectieve geheugen. Daar wil ik met deze film aan bijdragen”, zegt documentairemaker Ida Does. In Alledaagse waardigheid – Philomena Essed, donderdag op NPO 2, portretteert zij de Nederlandse pionier in de studie naar racisme. Does: „Philomena Essed heeft het racisme in Nederland op de kaart gezet als studieobject. Zij heeft het hier in de wetenschap gebracht. Essed pleitte in de jaren tachtig al voor een nationale aanpak om racisme te bestrijden op alle verschillende niveaus, dus ook bij instituties en ook bij politie. In die zin was ze haar tijd vooruit.”

Ida Does is journalist, onder meer voor Omroep West. Vanaf 2008 maakt ze zelfstandig documentaires, onder meer over de Surinaamse verzetsstrijder Anton de Kom. In 2021 maakte ze een documentaire over het pijnlijke maakproces van de slavernijtentoonstelling in het Rijksmuseum. Vorig jaar maakte ze Het is geen verleden, over de Decembermoorden. Dit laatste bracht een donkere periode bij haar naar boven: Does verhuisde begin jaren tachtig naar haar geboorteland om mee te helpen aan de opbouw, maar moest na een paar maanden al weer vluchten toen de Surinaamse dictator Bouterse op 8 december 1982 vijftien van zijn tegenstanders vermoordde, onder wie een vriend van Does.

Documenatiremaker Ida Does

In de jaren tachtig kende Does het werk van Essed wel, maar: „Ik was vooral bezig om mijn leven hier weer op te bouwen na de Decembermoorden en te verwerken wat er gebeurd was.” Pas later kwam het idee op om een documentaire over Philomena Essed te maken. Die was echter wel altijd in haar leven aanwezig. De antropoloog schreef in de jaren tachtig twee baanbrekende studies, Alledaags racisme en Inzicht in alledaags racisme waarvoor ze in die tijd hard werd aangevallen, ook door de academische wereld. Reden voor haar om naar de Verenigde Staten te vertrekken en daar hoogleraar te worden.

Tegengewerkt

De laatste jaren volgde alsnog brede erkenning voor haar werk. We zien in de documentaire archiefbeelden van een zelfverzekerde jonge vrouw die uitspraken doet over het Nederlands racisme die pas decennia later gemeengoed zouden worden.

Meest opvallend in de documentaire zijn de jonge zwarte vrouwen die aan het woord komen – academici en activisten die geëmotioneerd het belang van Esseds studies onderstrepen, niet alleen voor hun eigen werk, maar ook voor hun leven. In Esseds woorden zien ze een bevestiging van het racisme dat ze dagelijks aan den lijve ondervinden, maar dat door witte collega’s en vrienden nog altijd ontkend wordt. Een paar studenten ontmoeten Essed en schieten vol. Does: „Mooi hè, het is net alsof ze hun moeder of een tante praten. Ik ontdekte tijdens het filmen hoe belangrijk haar werk is voor de jonge generatie. Dat haar boeken behoren tot de standaardwerken voor onderzoekers die zich bezighouden met racisme.”

Wat Does verder trof bij het maken van de documentaire was dat Philomena Essed zo is tegengewerkt in het begin. „Ze wilde hier hoogleraar worden, maar zij kreeg in Nederland eigenlijk geen voet aan de grond. Er was haar geen plek gegund. Ze had al die jaren zo goed kunnen samenwerken met andere mensen hier die zich met racisme bezighouden, ze had hier studenten kunnen opleiden. We hebben haar echt veertig jaar moeten missen.”

Niet alleen

Die tegenwerking in de jaren tachtig en negentig gold overigens de witte wetenschap en de witte pers. Zwarte mensen herkenden zich juist onmiddellijk in haar boeken, zo blijkt uit de documentaire. Ze zagen die als rake beschrijvingen van wat het betekent om als zwart mens in een witte wereld te leven. Een zwarte vrouw zegt in de documentaire: „De pers schreef negatief. Dus wij dachten: dit moet goed zijn, we moeten het kopen.”

In de documentaire zit een ontmoeting met scholieren van de stichting Zetje In, die ervoor pleit om onderwijs over racisme verplicht te stellen op scholen. Een initiatief dat werd overgenomen door het parlement. „Zij zijn de jongste generatie die ik kende die antiracisme in Nederland op de kaart zet. In de film zegt Philomena Essed: elke generatie moet zijn eigen wiel uitvinden. Opdat het hun eigen wiel is. Tegelijk is de conversatie tussen de verschillende generaties zo belangrijk.”

Over die racistische ervaringen: „Vraag het aan mensen van kleur. De een heeft nog een heftiger verhaal dan de ander. Zulke kwetsende en vernederende ervaringen hebben invloed op je zelfbeeld, op de manier hoe je jezelf presenteert in de samenleving, op de vriendschappen die je aangaat. Het is belangrijk dat mensen weten: je bent niet alleen. Je bent niet de enige die dit meemaakt. Die energie van begrepen worden, erkenning krijgen, en van strijdvaardigheid wilde ik graag in mijn film vangen.”

2Doc: Alledaagse waardigheid: Philomena Essed, donderdag op NPO2, 23.35 uur.